کتاب مجموعه زبان و ادبیات فارسی معانی بیان و بلاغت

کتاب مجموعه زبان و ادبیات فارسی معانی بیان و بلاغت

کتاب مجموعه زبان و ادبیات فارسی معانی بیان و بلاغت

فصل اول: شرح درس و نکات کلیدي
« معانی »
علم معانی  : دانشی است که به یاري آن، حالات گونهگون سخن به منظور هماهنگی با اقتضاي حال شـنونده و خواننـده
شناخته میشود و موضوع علم معانی عمدتاً بررسی جملات از حیـث معـانی و کاربردهـاي ثـانونی اسـت کـه مـتکلم بـه
مقتضاي حال مخاطب ایراد کرده است و فایدة این علم این است که ما را با امکانات فراوان زبان آشنا میسازد تا بتـوانیم
به مقتضاي حالات مختلف از آن امکانات استفاده کنیم و سخن مؤثر بگوییم. 
بلاغت: مقصود از بلاغت این است که کلام، دلنشین و مؤثر و رسا و به اصطلاح وافی به مقصود باشد و بلیغ کسـی اسـت
که بتواند مافیالضمیر خود را به نیکویی بیان کند؛ به طور خلاصه بلاغت، صفت آن سخنی است که پس از احـراز پایگـاه
فصاحت با مقتضاي حال تطبیق کند. 
فصاحت: در لغت به معنی روشنی و ظهور و گشاده تزبانی اس ؛ فصاحت در اصطلاح علماي بلاغت به سه مورد اختصـاص
دارد و بر سه قسم است: فصاحت کلمه، فصاحت کلام و فصاحت متکلم 
فصاحت کلمه: 
خالی بودن کلمه از چهار عیب را فصاحت کلمه گویند و این عیوب : عبارتند از 
 1ـ تنافر: آن است که مابین حروف و کلمات یا جملههاي متوالی تناسب و سازگاري و هماهنگی وجـود نداشـته باشـد و
اینگونه کلمات و عبارات را متنافر و ضد آن را متلایم یعنی سازگار و متناسب گویند؛ تنافر دو نوع اسـت: تنـافر حـروف و
تنافر کلمات. 
تنافر حروف: ترکیب حروف در یک کلمه به نحوي است که تلفظ آن را دشوار کند: 
ستودن ندانـد کـس او را چـو هسـت 
 
 میــان بنــدگی را ببایــدت بســت
(فردوسی)
ببایدت: تلفظ دو صامت قریب د«المخرج » ت«و » در کنار هم دشوار است. 
دو دهـان داریـم گویـا همچـون نـی 
 
 یک دهان پنهانسـت در لبهـاي وي
(مولوي)
پنهانْست: تلفظ پنهانست به سکون نون و سین و تاء دشوار است. 
 معانی بیان و بلاغت « 9» 
 
2ـ غرابت استعمال: استعمال کلمات غریب و دور از ذهن و غیرمعمول و مهجور در سخن را گویند: 
مدان که فتنه بخسبد در این زمانه ولی 
 
 ز عدل تست که باري شده است در فرناس
(سید حسن اشرف غزنوي)
فرناس : نادانی یا خواب خفیف. 
کمـــان آزفنــداك شـــد، ژالـــه تیـــر 
 
 گـــل و غنچـــه پیکـــان، زره آبگیـــر
(اسدي)
آزفنداك: قوس قزح. 
نرمـــــک او را یکـــــی ســـــلام زدم 
 
 کــرد زي مــن نگــه بــه چشــماغیل 
 (فرهنگ اسدي) 
چشماغیل: به گوشه چشم نگریستن. 
 
 
 دوش کنـــد اســـتوار مـــرد نگهبـــان
(رودکی)
فصاحت کلام 
آن است که جمله از کلمات فصیح ترکیب شده و به علاوه خود از این شش عیب نیز خالی باشد: 
1ـ تنافر کلمات: آن است که الفاظ جمله هر کدام به تنهایی تنافر نداشته باشد اما گفتن آنها به توالی بر زبان سنگین و
دشوار باشد و یا با قرار گرفتن در کنار یکدیگر ایجاد تنافر کند، : مانند « 10» زبان و ادبیات فارسی 
 
«خواجه تو چه تجارت کنی» که گفتن این جمله چند بار پشت سر هم دشوار است. 
و یا مانند کلمههاي (دزد، زر، باز) در این بیت: 
گـــر تضـــرع کنـــی و گـــر فریـــاد 
 
 دزد زر بــــاز پـــــس نخواهــــد داد
(سعدي)
2ـ تنافر معنوي یا تنافر جمل و عبارات : آن است که جملههاي نثر یا مصرعهاي نظـم هـر کـدام بـه تنهـایی معنـی
داشته باشند اما میان آنها در معنی، سازگاري و مناسبت نباشد مانند: 
خانـــۀ ملـــک و دیـــن شـــود آبـــاد 
 
 بــاده پــیش آر هــر چــه بــادا بــاد 
 
خانـــۀ زریـــن پادشـــاه جهانســـت 
 
 در سخن یک خدا چه جـاي گمانسـت 
 
قــارون گوینــد گــنج داشــت نهــانی 
 
 شاه بلند اختر است و سـخت کمانسـت 
 (رادویانی)   

سوالات بیان در فنون ادبی 
 -1 این سخن امیر معزّي دربارهي ملکشاه سلجوقی متضمن چه فنی از فنون ادبی است؟ مفصلاً بنویسید. 
 
 اي مــــاه چــــو ابــــروان یــــاري گــــویی 
 
 یـــا نـــی چـــو کمـــان شـــهریاري گـــویی 
 
 
 نعلـــــــی زده از زر عیـــــــاري گـــــــویی 
 
 بــــر گــــوش ســــپهر گوشــــواري گــــویی 
 
2ـ نوع تشبیه را در بیت زیر تعیین و تحلیل کنید. 
 
 مـنم آن صـبح نخسـتین کـه چـو بگشـایم لـب 
 
 خــوش فــرو خنـدم و خنـدان شــدنم نگذارنــد 
 
 -3 صور خیال بیت زیر را شرح دهید. 
 
 طــاووس بــین کــه زاغ خــورد وانگــه از گلــو 
 
 گــــاورس ریــــزههــــاي منقّــــا برافکنــــد 
   
پاسخ آزمون از دیدگاه بیان 
1ـ در این ابیات تشبیه جمع وجود دارد زیرا یک مشبه ( ماه ) را به چند مشبهبه ( ابروان یار، کمان شهریار، نعل زرین و
گوشوارة آسمان ) تشبیه کرده است. از آنجا که وجه شبهها حذف و ادات تشبیه ( چو و گویی ) ذکر شـده اسـت، تشـبیه
مجمل مرسل است در بیت اول تشبیهها مفرد حسی به مفرد حسی است و وجه شبه نیز مفرد است : هلال بودن. تشـبیه
ماه به نعلی که از طلاي ناب ساخته شده تشبیه مفرد حسی به مقید حسی است و وجه شبه آن هلال و درخشنده بـودن
است. در مصراع آخر نیز ماه به گوشواره تشبیه شده که این تشبیه نیز تشبیه مفرد حسی به مفـرد حسـی اسـت و وجـه
شبه در این تشبیه نیز آن هلال و درخشنده بودن است. 
گوش سپهر : اضافه استعاري : ابتدا سپهر به انسان تشبیه شده سپس بعد از حذف مشبهبه، مشبه همراه یکی از ملائمات  مشبهبه یعنی گوش آمده است.
 
 -3 تعقید: گاهی کلام به واسطۀ هترتیب ناب جا یا اشارات و کنایات و کاربردهاي دور از فهم، گرفتـار پیچیـدگی و تعقیـد
است و آن دو نوع است: 
الف) تعقید لفظی: آن است که ترتیب واژهها بر خلاف ترتیب مقصود باشد و دشواري و پیچیدگی معنی جمله، از جهـت
ختقدیم و تأ یر یا حذف کلمات و امثال آن باشد: 
از ایــن ســو هــزار و از آن ســو هــزار 
 
 چو برهم زدنـد کشـته شـد صـد هـزار
(فردوسی)
یعنی صد هزار لشگر بر هم زدند و از هر سو هزار نفر کشته شد. 
در حلقــــــۀ کــــــارزارم افکنــــــد 
 
 آن حلقـــه کـــه نیـــزه مـــیربـــودم
(سعدي)
) (میربودم در مفهوم (براي من میربود) به کار رفته است. 
 
ب) تعقید معنوي: آن است که اشارات و کنایات و کاربردهاي دور از ذهن، سخن را پیچیده کند: 
بزرگـــی بایـــدت دل در ســـخا بنـــد 
 
، ســر کیســه بــه بنــد گنــدنا بنــد
(نظامی