تحقیق بررسی جغرافی استان یزد

وضعيت مناطق بياباني در استان يزد
بيابان ، خشكي ، شن هاي روان ، گرماي سوزان آفتاب و ريگ زارها اول چيزي است كه با نام يزد در ذهن افراد ناآشنا با اين ديار نقش مي بندد ليكن با آمدن به اين سرزمين كهن و نظاره صفات برجسته ، تحرك و تلاش اين تصورات مبهم و پراكنده به تصويري روشن و زيبا مبدل مي شود  كه هر انساني را به حيرت وا مي دارد ، ديار يزد كه به الگوي كهن همزيستي انسان با كوير شهره است بتدريج و در طي ساليان متمادي به يكي از بزرگترين كانون هاي اجتماعي و اقتصادي در حاشيه كوير مركزي ايران مبدل شده است كه بي ترديد اهميت و نقش عرصه هاي منابع طبيعي بعنوان بستر اين توسعه و زمينه ساز آباداني و پيشرفت يكي ازدلايل عمده آن به شمار مي رود.
عرصه هاي منابع طبيعي استان يزد قريب به 5/12 ميليون هكتار وسعت دارند كه بيش از 90 درصد مساحت آنرا شامل مي شود  ، سيماي منابع طبيعي اين استان شامل بيش از 4/6 ميليون هكتار بيابان ، ماسه زار و كوير ، 5/5 ميليون هكتار مراتع با درجات مختلف پوشش گياهي و تقريبا 426 هزارهكتار جنگل هاي طبيعي و دست كاشت مي باشد . اين عرصه ها به واقع بضاعت طبيعي سرزميني هستند كه در شرايط اقليمي سخت و دشوار هر يك به فراخور حال خود سهمي در شكل گيري حيات و گاه تهديد آن ايفا مي نمايند ، چنين است كه هرگاه منابع طبيعي تجديد شونده اعم از جنگل ، مرتع و بيشه هاي طبيعي سير قهقرائي بخود بگيرند و مبدل به بيابان و دشت هاي برهنه و فقير شوند و يا آسمان از نثار قطره اي باران دريغ نمايد آنگاه قهر طبيعت چهره مي نمايد و زندگي و پويائي را تهديد مي كند ، اين است كه ارزش عرصه هاي منابع طبيعي و تلاش براي حفظ ، احياء و توسعه آن از اهميت ويژه اي در اين محيط شكننده برخوردار است و به آگاهي و شناخت اين عرصه ها و نقش آن در توسعه پايدار و همه جانبه نياز دارد .
بر اساس اسناد و شواهد تاريخي چنين به نظر مي آيد كه استان يزد در گذشته اي نه چندان دور داراي پوشش گياهي
غني تري نسبت به وضع موجود بوده است . اين پوشش گياهي به مرور زمان و در اثر عواملي كه به آن خواهيم پرداخت كاهش يافته است . در حال حاضر به لحاظ نوع پوشش گياهي موجود در استان وضعيت متنوعي وجود دارد . در دشت هاي پست و كم ارتفاع با برخورداري از اقليم گرم و خشك و محدوديت هاي طبيعي فراوان گياهان عمدتا شود پسند و بوته اي بوده و  شامل گونه هائي نظير انواع شور ، اشنان ، تاغ ، گز و اسكمبيل مي باشد كه دراراضي نسبتا وسيعي از دشت يزد - اردكان و شهرستان  هاي بياباني نظير بافق ، ابركوه ، طبس و صدوق ديده مي شوند ، در شرايط مساعد تر ، تنوع گياهي زيادتر شده و انواع گياهان مثل درمنه ، قيچ ، پرند ، ريش بز و كاهوي وحشي وجود دارد كه بخش عظيمي از مراتع نسبتا مرغوب استان در شهرستان  هاي خاتم ، مهريز ، تفت و بافق در زمره اين دسته اند ، در ساير مراتع مرغوب شاهد رويش گياهان با ارزشي نظير چوبك ، گون و كلاه ميرحسين هستيم كه از گونه هاي شاخص مراتع استان به شمار مي رود بعضي از اين گونه ها مثل انغوزه ، گون و وشاء جزء گياهان دارويي و صنعتي محسوب شده و از ارزش بالائي برخوردارند با توجه به وضعيت مساعد آب و هوائي در برخي نقاط پاره اي از جوامع جنگلي محدود اما با ارزش استان شكل مي گيرد ، عمده ترين اين مناطق شامل جنگل هاي بادام و بنه در شهرستان خاتم ، جنگل هاي بادامشك و سنو در طبس و ارس در منطقه باجگان بافق مي باشد . هر چند نقش اقتصادي اين جنگل ها چندان حائز اهميت نيست ليكن ارزش همين مقدار جنگل پراكنده به منظور تعديل آب و هوا ، جلوگيري از فرسايش خاك  ، كنترل آب هاي سطحي و تغذيه آب هاي زير زميني و همچنين ارزش تفرجگاهي آن بسيار حائز اهميت است .

در بهار و به هنگام سرسبزي و رونق مراتع و جنگل ها جلوه هائي تماشايي از طبيعت در كوير سوزان به نمايش گزارده مي شود  ، رويش گل هاي وحشي ، گياهان علفي و چمني كه عمري به كوتاهي بهار دارند  در كنار درختان ديرپا چشم اندازي بديعي را بوجود مي آورد كه طبيعت دوستان ، گردشگران و اقشار مختلف مردم را به سوي خود جذب مي نمايد.
در كنار ارزش تفرجگاهي پوشش گياهي مي توان به ساير نقش هاي اساسي جنگلها و مراتع شامل حفظ خاك و جلوگيري از فرسايش آن ، تامين مواد غذائي دام وابسته به مرتع ، توليد محصولات فرعي داروئي و صنعتي ، جلوگيري از بروز سيل هاي مخرب و حفظ محيط زيست و حيات جانوري اشاره كرد . ارزش يك بوته كوچك بواسطه نقشي كه درحفظ و توليد خاك ، كنترل آب هاي سطحي و تغذيه آب هاي زير زميني دارد چيزي است كه نبايستي به آن به ديده حقارت نگريست ، نزولات آسماني در مناطق فاقد گياه در روي زمين به صورت هرز آب هاي سيل آسا جاري مي شوند و چون مقاومتي در برابر خود نمي بينند ذرات ريز و درشت خاك را به صورت فرسايش با خود جابجا مي كنند ، د رحاليكه در مناطق داراي پوشش گياهي به هنگام بارندگي قطرات باران بواسطه برخورد با شاخ و برگ گياهان به قطرات ريز تر مبدل شده و به آهستگي روي خاك مي رسند ، از سوي ديگر بقاياي گياهي موجود در بستر مراتع همچون اسفنج آب حاصل از بارندگي را  در خود جذب نموده كه مقادير زيادي از آن به سفره هاي آبهاي زير زميني مي پيوندد و اين آبي است كه بعنوان سرمايه اي گرانبها در مناطق خشك و نيمه خشك موجب رونق و آباداني و رواج زندگي است .
بهره برداري عاقلانه و درحد توان طبيعت زياني براي پوشش گياهي ندارد اما اگر بهره برداري بيش از حد و خارج از معيارهاي علمي باشد به مرتع و خاك لطمه مي زند كه اين زيان ها به ضرر خود بهره برداران و دامداران نيز مي باشد . در حال حاضر مراتع استان عمدتا مورد استفاده به منظور چراي دام قرار مي گيرد بر اساس آخرين آمارها در حال حاضر بالغ بر يك ميليون و 400 هزار واحد دامي در طول سال از مراتع استفاده مي نمايند و زندگي اجتماعي و اقتصادي بيش از دو هزار و 500 خانوار در استان يزد به نوعي با پوشش گياهي ، مراتع و جنگل ها گره خورده است ، ازين رو اجراي برنامه ها و طرح هاي مختلف ضمن حفاظت و افزايش پوشش گياهي  در نهايت تضمين كننده تداوم حيات انساني نسل حاضر و آينده خواهدبود . اين برنامه ها شامل اجراي طرح هاي منطقه اي و استاني تعادل دام و مرتع ، برنامه هاي مديريت بهره برداري مراتع و روش هاي اصلاح و احيا و توسعه پوشش گياهي و همچنين طرح شناسائي و مديريت منابع جنگلي مي باشد كه به حفظ و بهره برداري پايدار از عرصه هاي منابع طبيعي منجر مي شود .
حكايت آب و خاك و پوشش گياهي به اينجا ختم نمي شود ، شرايط اقليمي استان يزد به گونه اي رقم خورده كه بخش اعظمي از آن در زمره مناطق خشك و فرا خشك قرار گرفته است ، بيابان و ماسه زارها بيش از 4/6 ميليون هكتار از وسعت عرصه هاي منابع طبيعي استان را بخود اختصاص داده است ، آثار و شواهد تاريخي نشان مي دهد ه مردم اين استان از دير باز بازيست بوم بيابان آشنا بوده و از طريق اتخاذ روش هاي پايدار براي بهره برداري از منابع در دسترس خود شامل آب ، خاك ، پوشش گياهي به نوعي از همزيستي با بيابان دست يافته اند ، بعنوان مثال مي توان از  ابداع شيوه هاي معماري مناطق مسكوني و شهرها براي گريز از آفتاب سوزان تابستان و سرماي سخت زمستان و همچنين پديده حفر قنات در جهت دستيابي و هدايت آب از جمله اين روش ها نام برد.
به طور كلي بيابان به مناطقي گفته مي شود  كه شرايط آب و هوائي براي گياه و جاندار سخت و طاقت فرساست در چنين مناطقي معمولا فرسايش بوسيله باد زياد است و  باعث خسارات هنگفتي به مزارع ، راههاي ارتباطي ، تاسيسات صنعتي و اقتصادي و مناطق مسكوني مي شود  ، در بيابان تپه هاي ماسه اي به طور معمول بدون پوشش گياهي هستند. اين تپه ها با وزش باد جابجا مي شوند و به صورت توده هاي عظيمي از نقطه اي به نقطه ديگر منتقل مي شوند.
يزد بر اساس وسعت اراضي بياباني دومين استان بياباني كشور بعد از خراسان است و 19 درصد از اراضي بياباني كشور را در خود جاي داده است . عمده ترين شهرستان  هاي بياباني استان شامل طبس ، بافق ، ابركوه ، خاتم ، ميبد ، اردكان و صدوق مي باشد . طي دهه هاي اخير روند رو به رشد جمعيت و تغيير ساختارهاي اقتصادي و اجتماعي دركنار بهره برداري بي رويه از منابع طبيعي باعث برهم خوردن تعادل طبيعي بين انسان و محيط گرديده كه پيامد آن گسترش بيابان و زوال تدريجي منابع پايه و  در نهايت ايجاد تغييرات در روابط اجتماعي و بنيانهاي مالي اقتصادي بوده است اين روند به اصطلاح پديده
بيابان زائي نام دارد.
بيابان زائي علت ها و عوامل گوناگوني دارد كه در دو دسته عوامل طبيعي و انساني قرار مي گيرند ، ميزان بارش اندك سالانه ، اختلاف شديد درجه حرارت در مناطق مختلف ، وزش بادهاي شديد و حركت ماسه هاي روان در زمره علل طبيعي بياباني شدن قرار دارند با اين وجود نقش انسان در افزايش بيابان ها از همه بيشتر است ، انسان با فعاليت هاي نادرست خود پوشش گياهي را از بين مي برد در نتيجه خاك بدون پوشش گياهي در معرض فرسايش قرار مي گيرد، هر ساله مقاديري از بوته هاي اطراف محل سكونت روستائيان بواسطه كمبود و يا عدم وجود ساير مواد سوختني مثل نفت و گاز كنده مي شد و به مصارف مختلف روزانه مي رسيد و با اين كار زمين هاي زيادي را به مناطق خشك و شن زار تبديل مي  گشت.
چراي بيش از حد دام و از بين رفتن كامل پوشش گياهي نيز يكي از شيوه هاي از بين رفتن پوشش گياهي خاك است كه در نتيجه آن باعث مي شود  تا اراضي در معرض شديد فرسايش قرار گيرد.
پيامدهاي بيابان زائي بيش از همه متوجه خود ساكنان مناطق بياباني خواهد شد ، با از بين رفتن پوشش گياهي فرسايش بادي شروع مي شود و اين امر خاك حاصلخيز كه عناصر مورد نياز گياهان را در خود جاي داده است از بين مي برد ، بالطبع مردم ازين مناطق مهاجرت مي كنند زيرا ديگر نه آب و نه غذا خواهند داشت . زمين هاي كشاورزي به اراضي باير و لم يزرع تبديل مي شود  و بركت و حيات را با خود مي برد و چنين است كه تمدن اجتماعي بواسطه غفلت آدمي به ورطه نابودي مي افتد .
از سوي ديگر با از بين رفتن كامل پوشش گياهي و با تابش آفتاب بر خاك اين گونه زمين ها لايه هاي غير قابل نفوذ در روي خاك بوجود مي آيد و نفوذ پذيري خاك كاهش مي يابد . در نتيجه آب ناشي از باران هاي فصلي در آن نفوذ نخواهد كرد به اين ترتيب سطح آب سفره هاي زير زميني پائين رفته و چاهها و قنات ها و چشمه ها خشك مي شود .
افزايش آلودگي هوا بر اثر حركت ماسه هاي روان از ديگر اثرات پديده بيابان زائي است ، در اين حالت هوا همواره به علت وجود ذرات ريز معلق خاك آلوده است ، اين ذرات از اراضي حساس به فرسايش بادي كنده شده و كيلومترها مسافت را طي مي كنند و در قالب طوفان شن كه در استان يزد به طوفان سياه موسومند بر سر شهرها و روستاها مي ريزند ، در شهر يزد و بر اساس آخرين بررسي هاي انجام شده ميزان ذرات ريز معلق در هوا هفت برابر ميزان استاندارد است و اين مساله علاوه بر پيامدهاي زيانبار اقتصادي منجر به شيوع امراض مختلف ريوي و تنفسي مي شود.
هجوم تپه هاي ماسه اي و حركت ريگ هاي روان بواسطه وزش بادهاي شديد منجر به مدفون شدن باغات ، مزارع ، خطوط راه آهن ، جاده هاي ارتباطي و ايجاد اخلال در تاسيسات صنعتي و نظامي مي شود  كه تمام اينها به معناي لطمه زدن به توسعه و روند پيشرفت است . از بين رفتن اقتصاد منطقه و كشور بواسطه فقدان امنيت سرمايه گذاري ، تهديد مداوم سكونتگاهها و مراكز اقتصادي و بروز مشكلات اجتماعي از ديگر آثار بيابان زائي و حركت شن هاي روان خواهد بود.
واقعيت اين است براي استان يزد كه يكي از بزرگترين كانون هاي جمعيتي و اقتصادي در كناره كوير مركزي ايران به شمار مي رود توجه به مقوله بيابان و بيابان زدائي نقش محوري در هر گونه توسعه دراز مدت دارد كه مي بايستي بعنوان يكي از اولويت هاي اجرائي پيگيري شود. بي توجهي به حركت ماسه هاي روان بحران مي آفريند و تداوم سكونت را با خطر مواجه مي سازد .
به طور كلي به مجموعه فعاليت هائي كه سبب توقف يا كاهش بيابان زائي مي شود  يا در جهت احياي اراضي بياباني باشد بيابان زدائي مي گويند . احياي پوشش گياهي در مناطق بياباني يكي از راههاي مبارزه با بيابان زدائي است . اين كار از طريق نهال كاري با گونه هاي مقاوم صورت مي گيرد، اجراي طرحهاي بيابان زدائي طي چند دهه در استان يزد تاثير قابل ملاحظه اي در احياي اراضي بياباني و تثبيت شن هاي روان داشته است . هر نهال كوچكي كه در بيابان كاشته مي شود  جوانه اي از اميد به زندگي و تداوم آنرا در دل زنده مي كند ، سايه پر بركت هر درخت كويري نماد شروع دوباره است ، در مناطق بياباني سرنوشت انسان و طبيعت به گونه اي ديگر رقم خورده است ، اين دو به هم وابسته اند و احياي يكي به منزله حيات ديگري است ، شور زندگي ، عشق و اميد در مردم هر لحظه مي رويد و هر دم نوبه نو مي شود اينجاست كه طبيعت و همه ميراثي كه براي ما بجا نهاده است با تمام زيبائي ها ، جلوه ها و ارزش هاي بي پايانش ، در جنگل ها ، مراتع و بيشه هاي طبيعي و چه در دشت هاي برهنه و اراضي بياباني منشاء خيرو بركت و آباداني خواهد بود....