تحقیق نقش مذهب در نهضت ‌جنگل

همواره در ميان محققان بر سر اين‌كه آيا نهضت‌جنگل داراي گرايشات مذهبي بود و آيا باورهاي مذهبي موسسان، اعضاء و طرفداران آن در گسترش و موفقيتهاي آن نقش‌آفرين بوده يا نه، اختلافاتي به چشم مي‌خورد. برخي از مورخان و پژوهشگران تاريخ معاصر ايران به دلايل مختلف ـ از جمله ضديت با دين يا وابستگي به قدرتهاي خارجي ـ سعي در نفي و انكار آموزه‌هاي مذهبي در باور و عملكرد ميرزاكوچك‌خان و نهضت‌جنگل داشته‌اند. آنان تاكيد مي‌كنند كه نهضت‌جنگل به هيچ عنوان رنگ و بوي مذهبي نداشته و اين نهضت در مبارزات خود كاملا از ايدئولوژي غيرمذهبي پيروي مي‌كرده است. عده‌اي حتي پا را از اين فراتر گذاشته و با استناد به عملكرد برخي اشخاص يا گروههاي همراه نهضت، اين ادعا را مطرح نمودند كه نهضت‌جنگل اساسا ماهيتي نه‌تنها غيرديني بلكه ضدديني داشت. اما نگاهي دقيق و موشكافانه به ماهيت نهضت‌جنگل، به‌ويژه به همراهي توده‌هاي محروم و نيز به بزرگترين چهره آن، يعني ميرزا‌كوچك خان، به‌وضوح نشان مي‌دهد كه دين و گرايشات مذهبي در نهضت‌جنگل از نفوذ و جايگاه بالايي برخوردار بوده است. گاه اين حضور و نفوذ كاملا نمايان و آشكار است و گاه مذهب در نقش يك عنصر الهام‌بخش و تاثيرگذار بر عملكرد، اهداف و شعارهاي اين حركت ظاهر مي‌شود؛ چنانكه اين حالت در مرام‌نامه نهضت‌جنگل به‌خوبي آشكار است و برخي مواد آن مرام‌نامه آشكارا رنگ و بوي مذهبي دارد و برخي ديگر از بندهاي مرام‌نامه نيز تحت تاثير باورهاي مذهبي شكل گرفته است. بدون‌ترديد ميرزاكوچك‌خان به عنوان رهبر نهضت‌جنگل تحت تاثير باورهاي مذهبي و اصول راستين دين اسلام بوده است. ميرزا يك مسلمان معتقد بود و اين اعتقاد را تا آخرين لحظه عمر خود حفظ كرد. او حتي قبل از آغاز حركت مشروطه در رشت به تحصيل علوم ديني مشغول بود و در اين مدت عملا يك روحاني محسوب مي‌شد. هرچند وي به‌خاطر مبارزه با استبداد و كمك به آزادي‌خواهان، درس و بحث را رها كرد اما هرگز به لحاظ باورهاي مذهبي در او نقصاني پديد نيامد. ابراهيم فخرايي از ياران نزديك ميرزا در اين مورد مي‌گويد:«ميرزا يك ايراني ايده‌آليست و يك مرد مذهبي تمام‌عيار بود. هيچگاه واجباتش ترك نمي‌شد و از نماز و روزه قصور نمي‌كرد. . .»...